Pesë alternativatë post-pozitiviste:
Debatet bashkëkohorë epistimologjikë drejtohen tashmë drejtë pesë alternativave të tjera post-pozitiviste. Janë alternativatë që dominojnë toritë ndërkombëtare dhe debatet akademike. Post-pozitivizmi njihet (siç u theksua më lartë) edhe si post-empirizëm dhe alternativatë e tjera janë: (a) realizmi shkencor; (b) hermeneutika; (c) Teoria Kritike (në sensin e shkollës së Frankfurtit); (d) pikëpamja epistimologjike feministe dhe (dh) epistimologjia post-moderniste.
Rivendikimi qëndror i realizmit shkencor është të konceptoj botën —jashtë eksperiencës, pra jashtë percetimit shqisor. Roy Bhaskar është figura qëndrore e kasaj teorie. Kjo teori është tentim shkencor të përshkruaj dhe të sqaroj strukturatë dhe proceset e botës në pamvarësi nga perceptimi ynë. Bhaskar diskuton epërsinë që i është dhënë epistimoligjisë nga rracionalizmi dhe empirizmi, që nga momenti që këto të fundit zvogëlojnë ontologjinë kundrejtë epistimologjisë. Për Bhaskar, ontologjia është parësore por s’është diçka më tepër se infleksibiliteti shqisor sikurse pragmatistët nënkutojnë; në këtë kuptim realistët shkencor debatojnë epërsinë e epistimologjisë kundrejtë ontologjisë që rracionalizmi dhe empirizmi zvogëlojnë. Ndërsa pragamatizmin e sheh si gabim për vlerat që ky i fundit rivendikon; që nga momenti që ç’farë ‘është e mirë varet nga mënyra që ti beson’.
Debatet bashkëkohorë epistimologjikë drejtohen tashmë drejtë pesë alternativave të tjera post-pozitiviste. Janë alternativatë që dominojnë toritë ndërkombëtare dhe debatet akademike. Post-pozitivizmi njihet (siç u theksua më lartë) edhe si post-empirizëm dhe alternativatë e tjera janë: (a) realizmi shkencor; (b) hermeneutika; (c) Teoria Kritike (në sensin e shkollës së Frankfurtit); (d) pikëpamja epistimologjike feministe dhe (dh) epistimologjia post-moderniste.
Rivendikimi qëndror i realizmit shkencor është të konceptoj botën —jashtë eksperiencës, pra jashtë percetimit shqisor. Roy Bhaskar është figura qëndrore e kasaj teorie. Kjo teori është tentim shkencor të përshkruaj dhe të sqaroj strukturatë dhe proceset e botës në pamvarësi nga perceptimi ynë. Bhaskar diskuton epërsinë që i është dhënë epistimoligjisë nga rracionalizmi dhe empirizmi, që nga momenti që këto të fundit zvogëlojnë ontologjinë kundrejtë epistimologjisë. Për Bhaskar, ontologjia është parësore por s’është diçka më tepër se infleksibiliteti shqisor sikurse pragmatistët nënkutojnë; në këtë kuptim realistët shkencor debatojnë epërsinë e epistimologjisë kundrejtë ontologjisë që rracionalizmi dhe empirizmi zvogëlojnë. Ndërsa pragamatizmin e sheh si gabim për vlerat që ky i fundit rivendikon; që nga momenti që ç’farë ‘është e mirë varet nga mënyra që ti beson’.
Hermeneutika u zhvillua përmes punëve të Dilthey, Husserl, Weber, Heideger, Wittgenstein dhe Gadamer. Qëllimi i saj qëndror është anti-natyralist dhe në këtë mënyrë ajo nuk e sheh botën sociale si të bindur në mënyrën e trajtimit sikurse bën empirizmi dhe veçanërisht positivizmi. Duke e zhvilluar këtë teori jashtë analizës kontekstuale, hermeneutika ashtu siç u zhvillua nga Dilthey në shekullin e nëntëmbëdhjetë fillon nga premisa se analiza e natyrës dhe analiza e mëndjes janë dy ndërrmarrje krejt të kundërta.
Gjithsesi, punët më rradikale rreth hermeneutikës janë veprat e Heideger (1962) dhe e Gadamer (1994) të cilët ngrenë pyetje ontologjike rreth natyrës së qënieve: ç’do të thotë për ne të interpretojmë dhe kuptojmë botën? Vendimisht, hermeneucistët përmbysin argumentin tradicional epistimologjikë dhe në vënd të interpretojnë botën e shohin atë si qënie të formuar nga ekspertiza e nënkuptuar e cila ekziston para interpretimeve të fakteve, ngjarjeve apo informacionit. Hermeneutika shkurtimisht, ka domethën-je ontologjike që do të thotë që shqetësimet tradicionalë të epistimologjisë janë të pavend për të kuptuar dhe për t’u dhënë kutim besimeve tona, që nga momenti që ata vendosin interpretivin ose subjektin observues para pyetjes së natyrës qënësore.
Në vënd të kësaj, Gadamer thekson rëndësinë e mbërthesës e të gjitha analizave në gjuhë dhe histori; analizën individuale dhe aktet e tyre që Gadamer i quan ‘horizont’ me të cilin ai nënkupton besimet e tyre, parakonceptet dhe pozicionizmin të cilat të dyja lejojnë dhe shtrëngojnë bindjet. Me mbërthesë Gadamer nënkupton nocionin e të vërtetës dhe të arsyes, të cilat historikisht janë themeluar; kështu që pretendimi për njohuri objektive e cila ka dominuar debadet epistimologjike midis rracionalizmit dhe empirizmit është thellësisht i gabuar. Atë çfarë Gadamer pretendon, është një njohuri ontologjike, arsye dhe vërtetësi të cilat tregojnë se si ato janë mbërthyer në histori —në vënd që të ndodhet poshtë saj. Epistimologjia në këtë mënyrë nga sa thuhet më lart nuk mund të jetë kurrë parësore, neutrale, themeltare ose vendimtare, dhe në vënd të saj duhet të shihet si sekondare —mbas ontologjisë. Sikurse vihet re, Gadamer është influencuar nga logjika Platoniane e përshkruar në kapitullin dy.
Toeria kritike sikurse është përshkruar në kapitujtë e mëparshëm është zhvilluar në periudhën midis dy luftrave botëre dhe figura e saj qëndrore mbas vitit 1949 është Jurgen Habermas. Në librin e tij të publikuar si fillim në 1968 dhe më pas në vitin 1987[11]Habermas e ndanë njohurinë në tre tipe: epirik-analitik (shkencatë e natyrës) ; historik-hermeneutik (lidhur me nocionet dhe kuptimin) dhe shkencatë kritike ( lidhur me emancipimin). Habermas pretendon se çdo njëra nga këto njohuri ka bashkësinë e saj të ‘interesit cognitive’, respektivish, ato që kanë interes teknik për mbikqyrje dhe parashikim, interes praktik për të kuptuar dhe interes në rivlerësimin e lirisë. Implikacionet e kësaj epistimologjie transedentale janë se qëndrimet empirike nuk mund të jenë të vërteta, psh: në botën e shkencava të natyrës, në interesin e pavarur të njohurisë konstituitive në mbikqyrje dhe parashikim. Më vonë Habermas ndryshon verdikt dhe ai fokusohet në aktet komunikative (të përshkruara në kappitullin III) në të cilën ai preokupohet në epistimologji e bazuar në nocionin e pragmatizmit universal ose ligjëratat etike, me të cilën ai sheh njohurinë të dalë jashtë një konsensusi teorik të së vërtetës. Dhe së fundi, Habermas arrin në konkluzionin se etika botërore duhet të angazhohet në komunikimin normativ (K.III).
Pikëpaja epistimologjike feministe përqëndrohet në elementët se si gjinitë duhet të influencojnë konceptet tona të njohurisë, subjektet e ditura, praktikatë e hetimeve dhe justifikimet. Figura qëndrore e kësaj teorie është [12]Nancy Hartsock. Kjo pikëpamje identifikon rrugë në të cilat konceptet dominante paracaktojnë praktikat e njohurisë, grumbullimin dhe justifikimin sistematikisht të dëmtimit të imazhit të grave dhe të grupeve të tjerë margjinalë, dhe që lufton të reformoj këto koncepte dhe praktika me qëllim që ata t’i shërbejnë interesit të përgjithshëm të atij grupi shoqëror.
Prakticien të ndryshëm të shkencës së filozofisë dhe epistimologjisë feministe argumentojnë se praktikat dominante të njohurisë dizavantazhojnë gratë në gjashtë pika që duhen marr për konsideratë:
1) Duke i përjashtuar ato nga hetimet;
2) Duke iu refuzuar autoritetin epistimik;
3) Duke denigruar stilin e tyre kognitiv ‘feministë’ të njohurisë;
4) Duke prodhuar teori për gratë që i paraqesin ato si inferiore, deviacionste, ose domethënëse vetëm kur ato u shërbejnë interesave të burrave;
5) Duke prodhuar teori të fenomenit shoqëror që vendosin aktivitetet dhe interesat, ose marrdhën-jet e pushtetit gjinor të padukshme dhe
6) Duke prodhuar njohuri (shkencë dhe teknologji) që nuk është e dobishme për njerëz me pozicion shoqëror margjinal apo riforcon hierarkinë gjinore dhe të grupeve të tjerë shoqëror.
Ata kanë artikuluar tre qasje qëndrore në këto pyetje: a) pikëpamja e teorisë feministe; b) postmodernizmi feminist dhe c) empirizmi feminist.
Qëllimi kryesor i tyre është të dominojnë në konceptin e botës, botë në të cilën predominon androcentrizmi (burri si rudiment dominant) por një botë që si gjinekocentrizmi (gruaja si rudimente dominante) por edhe androcentrizmi të arrijnë në ekujlibër shoqëror. Epitete të tipit ‘çupkë’, ‘bushtër’, ‘kurvë’, reflektohen kryekëput vetëm nga androcentrizmi. Androcentrizmi reflektohet edhe te marr-dhën-jet seksuale, ku femra në të shumtën e rasteve nuk njeh nocinon ‘orgazëm’ sikurse mashkulli përjeton. Epistimologjia feministe merret me shumë pyetje të kësaj natyre fenomenologjike dhe kërkon rrugë nga të cilat dy gjinitë të balancohen dhe të njohin njëri-tjerin në maksimum me qëllim që jeta dhe bashkëjetesa e tyre të bëhet më produktive dhe mbi të gjitha cilësore. Një ndër pyetjet më shqetësuese është: [13] A reflektojnë konceptet mbizotëruese filozofike objektivitet, njohuri dhe arsye me perspektivë androcentrike? Dhe gjithashtu: [14] Si do të paraqitësh struktura konceptuale e një shkence të veçantë nëse ajo reflektonte interesin e gruas?
Implikacionet që paraqiten janë të shumta që nga momenti që këto pyetje kërkojnë nga ne që të sfidojmë postulimin epistimologjikë tradicional, atë që shihet qartë: Identiteti i njohësit është irrelevant në procesin e postulimit të njohurisë, një postulim që gjëndet si te rracionalizmi por edhe te empirizmi. Me të vërtet, brejtja që has pikëpamja feministe epistimologjike është e dukshme dhe nuk mund të shfaq asnjë lidhje në tregim ‘mjeshtëror’ që të paraqesë mëndjen si josituative. Për më tepër, proponentët e epistimologjisë feministe kanë bërë të qartë se ‘mëndja e ditur’ e epistimologjisë tradicionale është aksiomatikisht mëndje mashkulli. Sipas përkufizimit të mësipërm ngrihet një pyetje fondamentale: E kujt është njohuria?
Epistimologjia post-moderne është kryekëput diversive dhe sfidë e lehtë për t’i bër një përmbledhje. Ka shumë debate se çfarë është post-modernizmi per se dhe ku ndryshon nga post-strukturalizmi? Do të vëmë në dukje tre veprat kryesore ose tre shkrimtarët kryesor që kanë krijuar debate epistimologjikë në auditorët akademik. Këta janë: Michel Foucault, Jacques Derrida dhe Richard Rorty. Implikacionet qëndrore të Foucault, për epistimoligjinë, vijnë me angazhimin i tij në gjëndjen specifike historike në të cilën njohuria ka gjeneruar. [15]Në librin e tij publikuar për herë të parë në vitin 1970 mori përsipër të ndërtoj një ‘arkeologji për shkencat humane’ për të treguar se si shkencat humane nuk ishin mënyra investigimesh ‘natyrale’ por ishin bërë të mundura nga një nënstrukturë mendimesh. Më vonë ai shkruajti edhe vepra të tjera por u përqëndrua më shumë në njohuritë e pushtetit/fuqisë (përshkruar në ShtetPushteti: kauza e tij dhe rracionaliteti). Vepra e tij e mëvonshme rreth gjenealogjisë rivendikoi të tregonte se ‘diskurset’ akademike shfaqeshin jo si rezultat i hulumtimeve të njohurisë por si një konseguencë e marrdhën-jeve të epistimilogjisë me pushtetin. Shkurtimisht, pushteti është i implikuar në të gjithë njohurinë epistimologjike, kështu që arsyeja dhe vërtetësia janë produkte të rrethaneve specifike historike dhe politike. Epistimologjia paradigmatike sipas Foucoult, nuk është pjesa qëndrore e hulumtimeve filozofike por është mbështetëse e strukturës së pushtetit. Kështu Foucault sheh konceptin e të vërtetës jo si një koncept të vlefshëm empirikal por si një mjet për t’i rezistuar pushtetit. Sipas këtij arsyetimi, tipari qëndror i epistimologjisë është të përcaktoj kriteret e të vërtetës e cila është zëvendësuar me një nocion shumë më të thjeshtë që është ‘e vërteta si vegël shfrytëzimi’.
Puna e Derrida-ës mund të shihet si një sulm drejtë prezumimit qëndror të epistimologjisë tradicionale, atë ç’ka ai quan ‘metafizika e së tashmes’. Revendikimi i tij është anti-esencialist dhe anti-fondacionist dhe ai refuzon t’a shoh njohësin si dhënës, dhe në vënd të kësaj ai e sheh njohësin si një konstrukt i gjuhës dhe të kulturës (me konstrukt nënkuptohet mbartsin). Me këtë arsyetim, ai e sheh dogmën qëndrore të epistimologjisë empiriste dhe rracionaliste si të metë, duke thënë se problemi fondamental i epistimologjisë është si të martoj veten subjektive ose njohësin me një botë objektive dhe të jashtë-shfaqëshme. Pedantizmi i tij shfaqet në esse-të e tij, ku ekzaminon dhe tregon se sa arbitrare dhe të veçanta janë strukturatë logocentrike të cilat damkosin gjuhën dhe mendimin; është kjo në fakt që zhvendos fondacionet nga rracionalizmi dhe empirizmi, që nga momenti që këto fondacione përmbysin idenë e prezencës së mëparëshme (metafizikën e së tashmes). Në vënd të kësaj, njohësi është gjithnjë i mësuar në një gjuhë dhe në një mënyrë të të menduari, larg interpretimit të botës dhe në vënd të tij ai e konstrukton atë.
Rorty, filozof amerikanë, fillon [16] punën e tij me aforizm ideologjik që publikoi në vitin (1979) me sulm kundër epistimologjisë moderne, e cila varet nga një pikturë e mëndjes e cila përpiqet të riprezantoj ose ‘pasqyroj’ besnikërisht një mëndje që është e varur katërcipërisht nga realiteti i jashtëm. Nëse braktisim këtë metaforë, atëherë e gjithë ndërrmarrja e epistimologjisë fondacioniste do të keqdrejtohet. Një besim fondacionist që në vënd t’i shmanget regresit inherent duke pretenduar se të gjithë besimet janë të justifikuar nga besime të tjerë, kur disa prej tyre duhet të vetë-justifikohen dhe të formojnë në këtë mënyrë fondacionet e të gjithë njohurisë. Rorty kritikoi pretendimet e njohurisë duke gjurmuar një unit fondacionistë; më gjerë, ai kritikoi pretendimin e filozofisë e cila funksionon fondacionisht me kulturën paradigmatike (ç’ka përjetojmë). Atë ç’ka rivendikoi paralelisht Kastoriadis me kritikën e tij ndaj fondacionve dhe nevojën e vetë-ligjërimit (αυτο-νομούνται) të institucioneve të imagjinuara të shoqërisë.
Në përbledhje, pesë alternativatë epistimologjike: realizmi shkencor me përfaqësues Bhaskar; hermeneutika me Gadamer; teoria kritike me Habermas; pikëpamja feministe me Hartsock dhe post-modernizmi me Foucault janë angazhuar të përqëndrohen në objektivizëm dhe pjesërisht në natyralizëm përveç post-modernizmit i cili e sheh veten jashtë këtyre nocioneve. Këto alternativa epistimologjike, dalin katërcipërisht nga suaza e empirizmit dhe bihevioralizmit por ato ruajnë nocionin e rracionalizmit.
Gjithsesi, punët më rradikale rreth hermeneutikës janë veprat e Heideger (1962) dhe e Gadamer (1994) të cilët ngrenë pyetje ontologjike rreth natyrës së qënieve: ç’do të thotë për ne të interpretojmë dhe kuptojmë botën? Vendimisht, hermeneucistët përmbysin argumentin tradicional epistimologjikë dhe në vënd të interpretojnë botën e shohin atë si qënie të formuar nga ekspertiza e nënkuptuar e cila ekziston para interpretimeve të fakteve, ngjarjeve apo informacionit. Hermeneutika shkurtimisht, ka domethën-je ontologjike që do të thotë që shqetësimet tradicionalë të epistimologjisë janë të pavend për të kuptuar dhe për t’u dhënë kutim besimeve tona, që nga momenti që ata vendosin interpretivin ose subjektin observues para pyetjes së natyrës qënësore.
Në vënd të kësaj, Gadamer thekson rëndësinë e mbërthesës e të gjitha analizave në gjuhë dhe histori; analizën individuale dhe aktet e tyre që Gadamer i quan ‘horizont’ me të cilin ai nënkupton besimet e tyre, parakonceptet dhe pozicionizmin të cilat të dyja lejojnë dhe shtrëngojnë bindjet. Me mbërthesë Gadamer nënkupton nocionin e të vërtetës dhe të arsyes, të cilat historikisht janë themeluar; kështu që pretendimi për njohuri objektive e cila ka dominuar debadet epistimologjike midis rracionalizmit dhe empirizmit është thellësisht i gabuar. Atë çfarë Gadamer pretendon, është një njohuri ontologjike, arsye dhe vërtetësi të cilat tregojnë se si ato janë mbërthyer në histori —në vënd që të ndodhet poshtë saj. Epistimologjia në këtë mënyrë nga sa thuhet më lart nuk mund të jetë kurrë parësore, neutrale, themeltare ose vendimtare, dhe në vënd të saj duhet të shihet si sekondare —mbas ontologjisë. Sikurse vihet re, Gadamer është influencuar nga logjika Platoniane e përshkruar në kapitullin dy.
Toeria kritike sikurse është përshkruar në kapitujtë e mëparshëm është zhvilluar në periudhën midis dy luftrave botëre dhe figura e saj qëndrore mbas vitit 1949 është Jurgen Habermas. Në librin e tij të publikuar si fillim në 1968 dhe më pas në vitin 1987[11]Habermas e ndanë njohurinë në tre tipe: epirik-analitik (shkencatë e natyrës) ; historik-hermeneutik (lidhur me nocionet dhe kuptimin) dhe shkencatë kritike ( lidhur me emancipimin). Habermas pretendon se çdo njëra nga këto njohuri ka bashkësinë e saj të ‘interesit cognitive’, respektivish, ato që kanë interes teknik për mbikqyrje dhe parashikim, interes praktik për të kuptuar dhe interes në rivlerësimin e lirisë. Implikacionet e kësaj epistimologjie transedentale janë se qëndrimet empirike nuk mund të jenë të vërteta, psh: në botën e shkencava të natyrës, në interesin e pavarur të njohurisë konstituitive në mbikqyrje dhe parashikim. Më vonë Habermas ndryshon verdikt dhe ai fokusohet në aktet komunikative (të përshkruara në kappitullin III) në të cilën ai preokupohet në epistimologji e bazuar në nocionin e pragmatizmit universal ose ligjëratat etike, me të cilën ai sheh njohurinë të dalë jashtë një konsensusi teorik të së vërtetës. Dhe së fundi, Habermas arrin në konkluzionin se etika botërore duhet të angazhohet në komunikimin normativ (K.III).
Pikëpaja epistimologjike feministe përqëndrohet në elementët se si gjinitë duhet të influencojnë konceptet tona të njohurisë, subjektet e ditura, praktikatë e hetimeve dhe justifikimet. Figura qëndrore e kësaj teorie është [12]Nancy Hartsock. Kjo pikëpamje identifikon rrugë në të cilat konceptet dominante paracaktojnë praktikat e njohurisë, grumbullimin dhe justifikimin sistematikisht të dëmtimit të imazhit të grave dhe të grupeve të tjerë margjinalë, dhe që lufton të reformoj këto koncepte dhe praktika me qëllim që ata t’i shërbejnë interesit të përgjithshëm të atij grupi shoqëror.
Prakticien të ndryshëm të shkencës së filozofisë dhe epistimologjisë feministe argumentojnë se praktikat dominante të njohurisë dizavantazhojnë gratë në gjashtë pika që duhen marr për konsideratë:
1) Duke i përjashtuar ato nga hetimet;
2) Duke iu refuzuar autoritetin epistimik;
3) Duke denigruar stilin e tyre kognitiv ‘feministë’ të njohurisë;
4) Duke prodhuar teori për gratë që i paraqesin ato si inferiore, deviacionste, ose domethënëse vetëm kur ato u shërbejnë interesave të burrave;
5) Duke prodhuar teori të fenomenit shoqëror që vendosin aktivitetet dhe interesat, ose marrdhën-jet e pushtetit gjinor të padukshme dhe
6) Duke prodhuar njohuri (shkencë dhe teknologji) që nuk është e dobishme për njerëz me pozicion shoqëror margjinal apo riforcon hierarkinë gjinore dhe të grupeve të tjerë shoqëror.
Ata kanë artikuluar tre qasje qëndrore në këto pyetje: a) pikëpamja e teorisë feministe; b) postmodernizmi feminist dhe c) empirizmi feminist.
Qëllimi kryesor i tyre është të dominojnë në konceptin e botës, botë në të cilën predominon androcentrizmi (burri si rudiment dominant) por një botë që si gjinekocentrizmi (gruaja si rudimente dominante) por edhe androcentrizmi të arrijnë në ekujlibër shoqëror. Epitete të tipit ‘çupkë’, ‘bushtër’, ‘kurvë’, reflektohen kryekëput vetëm nga androcentrizmi. Androcentrizmi reflektohet edhe te marr-dhën-jet seksuale, ku femra në të shumtën e rasteve nuk njeh nocinon ‘orgazëm’ sikurse mashkulli përjeton. Epistimologjia feministe merret me shumë pyetje të kësaj natyre fenomenologjike dhe kërkon rrugë nga të cilat dy gjinitë të balancohen dhe të njohin njëri-tjerin në maksimum me qëllim që jeta dhe bashkëjetesa e tyre të bëhet më produktive dhe mbi të gjitha cilësore. Një ndër pyetjet më shqetësuese është: [13] A reflektojnë konceptet mbizotëruese filozofike objektivitet, njohuri dhe arsye me perspektivë androcentrike? Dhe gjithashtu: [14] Si do të paraqitësh struktura konceptuale e një shkence të veçantë nëse ajo reflektonte interesin e gruas?
Implikacionet që paraqiten janë të shumta që nga momenti që këto pyetje kërkojnë nga ne që të sfidojmë postulimin epistimologjikë tradicional, atë që shihet qartë: Identiteti i njohësit është irrelevant në procesin e postulimit të njohurisë, një postulim që gjëndet si te rracionalizmi por edhe te empirizmi. Me të vërtet, brejtja që has pikëpamja feministe epistimologjike është e dukshme dhe nuk mund të shfaq asnjë lidhje në tregim ‘mjeshtëror’ që të paraqesë mëndjen si josituative. Për më tepër, proponentët e epistimologjisë feministe kanë bërë të qartë se ‘mëndja e ditur’ e epistimologjisë tradicionale është aksiomatikisht mëndje mashkulli. Sipas përkufizimit të mësipërm ngrihet një pyetje fondamentale: E kujt është njohuria?
Epistimologjia post-moderne është kryekëput diversive dhe sfidë e lehtë për t’i bër një përmbledhje. Ka shumë debate se çfarë është post-modernizmi per se dhe ku ndryshon nga post-strukturalizmi? Do të vëmë në dukje tre veprat kryesore ose tre shkrimtarët kryesor që kanë krijuar debate epistimologjikë në auditorët akademik. Këta janë: Michel Foucault, Jacques Derrida dhe Richard Rorty. Implikacionet qëndrore të Foucault, për epistimoligjinë, vijnë me angazhimin i tij në gjëndjen specifike historike në të cilën njohuria ka gjeneruar. [15]Në librin e tij publikuar për herë të parë në vitin 1970 mori përsipër të ndërtoj një ‘arkeologji për shkencat humane’ për të treguar se si shkencat humane nuk ishin mënyra investigimesh ‘natyrale’ por ishin bërë të mundura nga një nënstrukturë mendimesh. Më vonë ai shkruajti edhe vepra të tjera por u përqëndrua më shumë në njohuritë e pushtetit/fuqisë (përshkruar në ShtetPushteti: kauza e tij dhe rracionaliteti). Vepra e tij e mëvonshme rreth gjenealogjisë rivendikoi të tregonte se ‘diskurset’ akademike shfaqeshin jo si rezultat i hulumtimeve të njohurisë por si një konseguencë e marrdhën-jeve të epistimilogjisë me pushtetin. Shkurtimisht, pushteti është i implikuar në të gjithë njohurinë epistimologjike, kështu që arsyeja dhe vërtetësia janë produkte të rrethaneve specifike historike dhe politike. Epistimologjia paradigmatike sipas Foucoult, nuk është pjesa qëndrore e hulumtimeve filozofike por është mbështetëse e strukturës së pushtetit. Kështu Foucault sheh konceptin e të vërtetës jo si një koncept të vlefshëm empirikal por si një mjet për t’i rezistuar pushtetit. Sipas këtij arsyetimi, tipari qëndror i epistimologjisë është të përcaktoj kriteret e të vërtetës e cila është zëvendësuar me një nocion shumë më të thjeshtë që është ‘e vërteta si vegël shfrytëzimi’.
Puna e Derrida-ës mund të shihet si një sulm drejtë prezumimit qëndror të epistimologjisë tradicionale, atë ç’ka ai quan ‘metafizika e së tashmes’. Revendikimi i tij është anti-esencialist dhe anti-fondacionist dhe ai refuzon t’a shoh njohësin si dhënës, dhe në vënd të kësaj ai e sheh njohësin si një konstrukt i gjuhës dhe të kulturës (me konstrukt nënkuptohet mbartsin). Me këtë arsyetim, ai e sheh dogmën qëndrore të epistimologjisë empiriste dhe rracionaliste si të metë, duke thënë se problemi fondamental i epistimologjisë është si të martoj veten subjektive ose njohësin me një botë objektive dhe të jashtë-shfaqëshme. Pedantizmi i tij shfaqet në esse-të e tij, ku ekzaminon dhe tregon se sa arbitrare dhe të veçanta janë strukturatë logocentrike të cilat damkosin gjuhën dhe mendimin; është kjo në fakt që zhvendos fondacionet nga rracionalizmi dhe empirizmi, që nga momenti që këto fondacione përmbysin idenë e prezencës së mëparëshme (metafizikën e së tashmes). Në vënd të kësaj, njohësi është gjithnjë i mësuar në një gjuhë dhe në një mënyrë të të menduari, larg interpretimit të botës dhe në vënd të tij ai e konstrukton atë.
Rorty, filozof amerikanë, fillon [16] punën e tij me aforizm ideologjik që publikoi në vitin (1979) me sulm kundër epistimologjisë moderne, e cila varet nga një pikturë e mëndjes e cila përpiqet të riprezantoj ose ‘pasqyroj’ besnikërisht një mëndje që është e varur katërcipërisht nga realiteti i jashtëm. Nëse braktisim këtë metaforë, atëherë e gjithë ndërrmarrja e epistimologjisë fondacioniste do të keqdrejtohet. Një besim fondacionist që në vënd t’i shmanget regresit inherent duke pretenduar se të gjithë besimet janë të justifikuar nga besime të tjerë, kur disa prej tyre duhet të vetë-justifikohen dhe të formojnë në këtë mënyrë fondacionet e të gjithë njohurisë. Rorty kritikoi pretendimet e njohurisë duke gjurmuar një unit fondacionistë; më gjerë, ai kritikoi pretendimin e filozofisë e cila funksionon fondacionisht me kulturën paradigmatike (ç’ka përjetojmë). Atë ç’ka rivendikoi paralelisht Kastoriadis me kritikën e tij ndaj fondacionve dhe nevojën e vetë-ligjërimit (αυτο-νομούνται) të institucioneve të imagjinuara të shoqërisë.
Në përbledhje, pesë alternativatë epistimologjike: realizmi shkencor me përfaqësues Bhaskar; hermeneutika me Gadamer; teoria kritike me Habermas; pikëpamja feministe me Hartsock dhe post-modernizmi me Foucault janë angazhuar të përqëndrohen në objektivizëm dhe pjesërisht në natyralizëm përveç post-modernizmit i cili e sheh veten jashtë këtyre nocioneve. Këto alternativa epistimologjike, dalin katërcipërisht nga suaza e empirizmit dhe bihevioralizmit por ato ruajnë nocionin e rracionalizmit.
No comments:
Post a Comment